حدود 350 موضوع درخور تحقیق برای دانشجویان الهیات گرایش علوم قرآن و حدیث

گزارش نشست‏های گروه علوم قرآن و حدیث دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه قم در زمینه معرفی بایسته‏های پژوهش طی سه نشستی که در دانشگاه قم از سوی اعضای هیئت علمی گروه علوم قرآن و حدیث برگزار شده است‏، حدود 350 موضوع درخور تحقیق به دانشجویان عرضه شد که گزارش آن را در پی می خوانید.

گزارش اولین نشست معرفی بایسته ‏های پژوهش در علوم قرآن و حدیث

 این نشست به تاریخ 13/12/80 با حضور آقایان دکتر محمد کاظم شاکر، دکتر محمد تقی دیاری، دکتر علی احمد ناصح و آقای محمد علی تجری برگزار شد و گزیده و چکیده سخنان ایشان به شرح ذیل است:

   دکتر ناصح: دانشجویان در زمینه موضوعاتی می‏توانند به طور شایسته به تحقیق بپردازند که به آنها علاقه‏مند باشند؛ مع الوصف من چند تا موضوع درخور تحقیق را در دو حوزه میان‏رشته‏ای و درون‏رشته‏ای به اجمال معرفی می‏کنم: هر چند در حوزه تحقیقات میان‏رشته‏ای و تطبیقی و مقایسه‏ای تاکنون بسیاری از موضوعات مورد تحقیق قرار گرفته است؛ اما همچنان بسیاری از موضوعات دیگر درخور پژوهش وجود دارد؛ مثل: اعلام نساء در قرآن و عهدین، اعلام صحابه در شیعه و اهل سنت، رجعت در شیعه و اهل سنت. در حوزه تحقیقات درون رشته‏ای این موضوعات درخور تحقیق به نظر می‏رسد: تحقیق در انواع مخاطبان قرآن نظیر مؤمنان و مشرکان، علم و عالمان، حقوق اقلیت‏ها.

   استاد تجری: برخی از موضوعاتی که درخور تحقیق به نظر می‏رسد، به این قرار است:

 زبان سمبلیک و نمادین و تمثیل در قرآن: در قرآن، آیاتی به چشم می‏خورد که از دیرباز بعضی از مفسران و محققان آنها را به زبان عرفی و بشری ندانسته، سمبلیک و نمادین خوانده‏اند؛ مانند آیه الست، آیات مربوط به گفتگوی خداوند و فرشتگان در زمینه خلقت انسان، آیات مربوط به گفتگوی حضرت سلیمان با مورچگان. ریز موضوعاتی که در این زمینه درخور ذکراست، عبارت‏اند از: تعریف زبان سمبلیک، اصول و مبانی زبان سمبلیک، مشخصات و ممیزات زبان سمبلیک، آیات سمبلیک قرآن.

 تفسیر باطنی قرآن: ریز موضوعات آن از این قبیل است: عالمان به تفسیر باطنی، ضوابط تفسیر باطنی.

 تحقیق درباره تفسیر یکی از مفسران: ریز موضوعاتی را که در خصوص هر یک از تفاسیر می‏توان صورت داد، از این قرار است: معرفی منابع و مآخذ تفسیر، روش تفسیری مفسر، علوم قرآن نزد مفسر، مقایسه تفسیر با تفاسیر دیگر. برخی از تفسیرهای درخور تحقیق عبارت اند از: تفسیر سیدمصطفی خمینی، تفسیر مجتهده امین، تفسیر من هدی القرآن.

 تحقیق در آیه »الرّجال قوّامون علی النساء« از جمله موضوعات درخور ذکر به شمار می‏رود.

   دکتر دیاری: در طریق انجام تحقیقی بایسته موانع چندی به چشم می‏خورد که برخی از مهم‏ترین آنها تمایل به سهل‏الوصول و زودرس بودن تحقیق و مشغله‏های غیردرسی است؛ بر این اساس از دانشجویان کارشناسی ارشد انتظار نمی‏رود که لزوماً اجتهاد کنند؛ از این رو جمع‏آوری اقوال و احیاناً اظهارنظر درباره آنها نیز می‏تواند مطلوب باشد. برخی از حوزه‏های تحقیق از این قبیل است: احیای آثار و تحقیقات محققان و صاحب‏نظران و اندیشمندان پیشین، نقد آثار محققان گذشته، مقایسه و تطبیق آثار دانشمندان با یکدیگر، ترجمه و تحقیق آثار علما از جمله خاورشناسان همراه با مقدمه و پاسخ به شبهات، پژوهش‏های تطبیقی و مقایسه‏ای و بین‏رشته‏ای، تحقیقات کاربردی، تحقیقات گروهی. البته چندان معنای تحقیق کاربردی روشن نیست. به درستی معلوم نیست که آیا مثلاً پاسخ به شبهه کاربردی است یا بنیادی و آیا در تحقیقات قرآنی و حدیثی می‏توان نتایج کاربردی و ملموسی را انتظار داشت؟ بی‏تردید بیشتر تحقیقات در این رشته بنیادی است و کمتر می‏توان از آن نتایج ملموس و کاربردی حاصل کرد؛ مع‏الوصف تحقیقات بنیادی می‏تواند نتایج عملی و کاربردی نیز در پی داشته باشد. برخی از تحقیقات حوزه گسترده‏ای دارد و از عهده یک نفر برنمی‏آید؛ لذا اهتمام گروهی از محققان را می‏طلبد. اقبال به این تحقیقات شایسته به نظر می‏رسد. تحقیق در سیره عملی معصومین(ع) از آن جمله است. باید خاطرنشان ساخت که متأسفانه در حوزه حدیث چندان تحقیق نمی‏شود؛ حال آن که اهتمام به تحقیق در این حوزه نیز شایسته به نظر می‏رسد؛ نظیر نقد کتب حدیثی اهل سنت و شیعه، مقایسه بین کتب شیعه و اهل سنت، تاریخ از دیدگاه روایات و از نظر روایات.

 اعجاز صوتی قرآن یا آهنگ‏پذیری قرآن از دیگر موضوعات در خور پژوهش به نظر می‏رسد.

   دکتر شاکر: من معتقدم موضوعاتی را که دانشجویان می‏خواهند انتخاب کنند، باید با استادان در میان بگذارند؛ به علاوه آنها را بررسی کنند که آیا قبلاً مورد تحقیق قرار گرفته است یا نه و آنگاه توانایی‏های خود را بسنجند که آیا می‏توانند به شایستگی از عهده انجام آن برآیند یا نه؟ باید توجه داشته باشیم که لزوماً نباید دانشجو موضوعی را برگزیند که نتایج علمی جدیدی داشته باشد. آنچه مهم است این است که یک موضوع قبلاً تحقیق نشده باشد؛ بر این اساس گردآوری اطلاعاتی که می‏تواند برای اهل تحقیق سودمند باشد، می‏تواند مورد توجه قرار بگیرد؛ مثل معرفی پایگاه‏های اینترنتی در حوزه قرآن در سراسر جهان یا شناسایی پایان‏نامه‏هایی که در کشورهای عربی نوشته شده‏است. کارهای تحقیقی بین ادیانی بسیار مفید است، اما بدون زمینه مطالعاتی در دیگر ادیان دشوار است. دانشجویی که هرگز در زمینه عهدین واحدی نگذرانده است، دشوار بتواند به تحقیق تطبیقی درباره آن بپردازد.

 

گزارش دومین نشست معرفی بایسته‏های پژوهش در علوم قرآن و حدیث

 در این نشست که به تاریخ 12/12/81  با شرکت چهار تن از استادان گروه به نام‏های دکتر غلامحسین اعرابی، دکتر فتحیه فتاحی‏زاده، دکتر سید رضا مؤدب و دکتر جعفر نکونام برگزار شد، این مطالب مطرح گردید:

 دکتر اعرابی: بهتر است بایسته‏های تحقیق را خود دانشجو با تلاش پی‏گیر به دست آورد و البته راهنمایی و پیشنهادهای استادان هم می‏تواند مفید واقع شود. به نظر می‏رسد راهکاری که موجب دستیابی دانشجو به بایسته‏های تحقیق می‏شود، از این قرار است که هر روز چند آیه را از آغاز تلاوت کرده، ابتدا در مفردات و سپس در جملات آیات تدبر کند؛ سپس برای اطمینان یافتن از صحت دریافت‏ها و برداشت‏های خود به یک ترجمه معتبر و یک تفسیر مراجعه کند؛ آنگاه موضوعات قابل تحقیق و بررسی را یادداشت نماید. به تدریج به انبوهی با موضوعات و مسایلی مواجه خواهد شد که احساس می‏کند، به تحقیق جدید نیاز دارد. از این رهگذر دانشجو می‏تواند به دست‏آوردهای جدیدی دست یاید. مع الوصف این موضوعات درخور تحقیق به نظر می‏رسد:

 در حوزه بررسی تطبیقی میان قرآن و عهدین: 1. صفات خدا، 2. اعلام، 3. ارزش‏های اخلاقی، 4. حکومت، 5. زن، 6. حقوق اجتماعی، 7. معاد(بهشت، دوزخ و برزخ)، و در حوزه بررسی تطبیقی میان قرآن و کلام: 1. صفات خدا( از جمله تجسیم و تشبیه)، 2. عصمت، 3. فضایل اهل بیت(ع)، 4. حکومت اسلامی، و در حوزه درون‏رشته‏ای: 1. لوح محفوظ، 2. نعمت‏های بهشتی، 3. عذاب‏های دوزخی، 4. نقش راهبردی تمثیل در فهم حقیقت وحی، 5. بررسی موارد تمثّل ملائکه در قرآن، 6. ویژگی فرهنگ جاهلی از دیدگاه قرآن.

 دکتر فتاحی‏زاده: پژوهش به ویژه برای خواهران دشواری‏های فراوانی دارد؛ لذا توجه به رفع این دشواری‏ها لازم است. به نظر می‏رسد، به منظور آن که بتوانیم قرآن را برای جامعه امروز کارآمد سازیم و آن را به متن زندگی ببریم و برای حل مشکلات اجتماعی به کار بگیریم، باید به تحقیقات کاربردی توجه شایانی کنیم. وزرات علوم و تحقیقات و فناوری نیز به این گونه تحقیقات توجه فراوانی دارد.

 دکتر مؤدب: پژوهش باید بسیار مهم تلقی گردد و مورد اهتمام فراوان قرار گیرد؛ لذا باید سئوالات و موضوعات درخور تحقیق جستجو شود و از روی‏آوری به موضوعات بی‏ارزش به منظور رفع تکلیف و گذراندن واحد پایان‏نامه پرهیز گردد.

 موضوعاتی که مهم به نظر می‏رسد، به این ترتیب است: در حوزه تفسیر و مفسران: 1. روایات تفسیری امام صادق(ع) در جزءهای باقی‏مانده، 2. تفسیر تابعان در مورد افراد باقی‏مانده، و در حوزه حدیث: 1. فقه الحدیث در مراة العقول یا بحار الانوار، 2. معناشناسی واژگان حدیثی، و در حوزه شبهات روز: 1. اعجاز و...

 دکتر نکونام: فلسفه این نشست ایجاد آمادگی برای دانشجویان جهت انتخاب موضوعات پایان‏نامه‏های خود با توجه به الزامی بودن اهتمام به آن برابر آیین‏نامه کارشناسی ارشد در فاصله ترم دوم و قبل شروع ترم سوم است. شایان ذکر است که هرچند سعی می‏شود، موضوعاتی که در این نشست عرضه می‏شود، جدید و تحقیق نشده باشد، ولی الزاماً چنین نیست؛ از این رو باید دانشجویان موضوعات عرضه شده را خود مورد بررسی و جستجو قرار دهند و نو بودن آنها را خود احراز کنند.

 موضوعاتی که در خور تحقیق به نظر می‏رسد، به این شرح است:

 در حوزه مسئله‏پژوهی(پاسخ به سئوالات مشخص پاسخ نیافته یا پاسخ منقح‏نیافته): 1. شیوه‏های مفهوم‏گیری از آیات قرآن(راه‏های کشف لوازم، نمونه‏های معنای لازم بین به معنای اخص، نمونه‏های بین به معنای اعم و نمونه‏های غیر بین)، 2. تناسب موقعیتی آیات)عدم انحصار تناسب به تناسب سیاقی، تفسیر آیات ناهماهنگ با سیاق مانند آیات اقرا، اکمال دین، تبلیغ و تطهیر با توجه به تناسب موقعیتی قرآن، دلایل و شواهد بر وجود تناسب موقعیتی در آیات)، 3. نقد نظریه اعجاز علمی( نقد این تلقی که در قرآن آیاتی وجود دارد که مردم عصر نزول به درستی آنها را نمی‏فهمیدند و بشر بر اثر پیشرفت دانش توانسته است، به معنای درست آنها پی ببرد: بیان لوازم باطل این نظریه، آیات علمی ادعایی و تفسیر صحیح آنها)، 5. توقیف و اجتهاد در قرآن(میزان الهی و بشری بودن قرآن در ابعاد رسم الخط، زبان قرآن، اسامی سوره‏ها، اختلاف قرائات، ترتیب آیات و سور)، 6. نقد نظریه عدم ترادف در قرآن( نقد این نظر که هیچ لفظی در قرآن در معنای لفظی دیگر به کار نرفته است)، 7. نقد نظریه نسخ در قرآن( این نظر که در عصر نزول، آیات قرآن حسب مصالح و مقتضیات تغییر می‏کرده است؛ اما پس از آن این باب بسته شده است).

 در حوزه موضوع پژوهی(گردآوری متون پراکنده درباره یک موضوع و تحلیل و جمع‏بندی آنها): 1. روایات تفسیری غلات، 2. شواهد روایی و قرآنی متون عرفانی (نظیر فصوص الحکم و فتوحات مکیه)، 3. نواصب و جعلیات آنان، 4. روایات صعب مستصعب، 5. بررسی قصص قرآن در بستر نزول قرآن)به ترتیب نزول)، 6. مشرکان مکه در بستر نزول قرآن، 7. یهودیان مدینه در بستر نزول قرآن، 8. منافقان عهد رسول خدا(ص) در بستر نزول قرآن، 9. دیدگاه‏های آیت اللَّه جوادی در علوم قرآن، 10. دیدگاه‏های آیت اللَّه مصباح در علوم قرآن، 11. دیدگاه‏های دکتر سروش در علوم قرآن، 12. علوم قرآن در تفسیر الفرقان، 13. فقه الحدیث در وافی فیض، 14. فقه الحدیث در بحار الانوار، 15. غریب القرآن در تاج العروس، 16. غریب القرآن در قاموس المحیط، 17. خوارق عادات در قرآن، 18. اسباب ورود روایات، 19. تأثیرات قرآن بر علوم اسلامی، 20. جلوه‏های فرهنگی عصر نزول در آیات قرآن، 21. تلمیحات شاعران پارسی به آیات و روایات در حوزه ارتباط با خدا، 22. تفسیر محمد بن مروان سدی، 23. تفسیر عطاء بن ابی رباح.

 در حوزه متن پژوهیترجمه و نقد مدخل‏های مبسوط دائرة المعارف قرآنی چاپ لیدن: 1. اخلاق و قرآن، 2. قرآن در زندگی روزمره، 3. تفسیر قرآن در صدر اسلام، 3. تقسیر قرآن در عصر حاضر، 4. واژگان دخیل، 5. خوردنی و نوشیدنی، 6. شکل و ساختار قرآن، 7. جغرافیا، 8. خدا و صفاتش، 9. نحو و قرآن، 10. حدیث و قرآن، 11. تاریخ و قرآن، 12. اعجاز.

 در حوزه تحقیق کاربردی(مشکلات و مسایل اجتماعی): 1. رسم عزاداری ائمه(ع)، 2. رسم پوشش، 3. رسم سیاحت و گردش، 4. اخلاق مطبوعاتی، 5. رسم ورزش، 6. رسم تبلیغ دین، 7. رسم دعا، 8. رسم زیارت 9. فعالیت سیاسی، 10. رسم تحزّب، 11. خرافات، 12. مدگرایی. شایان ذکر است که در این حوزه لازم است گردآوری اطلاعات برای تبیین موضوع به روش میدانی و گردآوری اطلاعات به منظور ارزیانی و ارایه راه حل‏ها به شیوه کتابخانه‏ای باشد.

 در حوزه بررسی تطبیقی( شناسایی جهات اشتراک و افتراق دو چیز): 1. عبادت در قرآن و عهدین، 2. معجزه در قرآن و عهدین، 3. انفاق در قرآن و عهدین، 4. خدا در قرآن و عهدین، 5. اسرائیلیات در تفاسیر شیعه و سنی، 6. فضایل اهل بیت(ع) و صحابه، 7. مردم سالاری در قرآن و غرب، 8. خدا در قرآن و عهدین، 9. ذکر در قرآن و عهدین، 10. جوان در قرآن و حدیث و روان‏شناسی، 11. سبک قرآن و نهج البلاغه، 12. سعادت انسان از نگاه قرآن و فلسفه، 13. حجاب در قرآن و عهدین، 14. سوگند در قرآن و شعر جاهلی، 15. مبدأ و معاد در قرآن و اوستا، 16. ابلیس در قرآن و اوستا، 17. حروف مقطعه و علم الحروف، 18. دعا در قرآن و عهدین، 19. بررسی تطبیقی روایات تفسیری شیعه و سنی، 20. بررسی تطبیقی مفردات راغب و غریب القرآن سجستانی، 21. جهان در قرآن و علم، 22. بررسی تطبیقی عصمت اهل بیت(ع) و عدالت صحابه، 23. بررسی مقایسه‏ای مباحث اجتماعی المیزان و المنار، 24. مقایسه دیدگاه‏هاء فقه الحدیثی فیض و مجلسی، 25. جنگ و صلح در قرآن و عهدین، 26. کرامت در قرآن و عرفان، 27. زهد در قرآن و حدیث و تصوف، 28. قرآن و سکولاریسم، 29. گریه در آیات و روایات و روان‏شناسی، 30. معناشناسی تاریخی اسماء و صفات قرآن، 31. معناشناسی تاریخی اسماء و صفات خدا، 32. معناشناسی تاریخی الفاظ قرآن در حوزه احکام، 33. معناشناسی تاریخی الفاظ قرآن در حوزه معاد، 34. معناشناسی تاریخی الفاظ قرآن در حوزه اقتصادی، 35. معناشناسی تاریخی الفاظ قرآن در حوزه نام‏های جغرافیایی، 36. معناشناسی تاریخی الفاظ قرآن در حوزه اخلاق.

 

گزارش سومین نشست معرفی بایسته‏های پژوهش در علوم قرآن و حدیث

 این نشست به تاریخ 23/9/82 با حضور آقایان دکتر دیاری، دکتر شاکر، دکتر ناصح و دکتر نکونام برگزار شده و گزارش آن به شرحی است که می‏آید. منتها لازم به نظر می‏رسد، قبل از مطالعه موضوعات، این نکات مورد توجه قرار گیرد:

 الف. باید به خاطر داشت که هرچند سعی می‏شود، موضوعات پیشنهادی، جدید و تحقیق نشده باشد، ولی الزاماً چنین نیست؛ از این رو باید دانشجویان گرامی این موضوعات را خود مورد بررسی و جستجو قرار دهند و نو بودن آنها را خود احراز کنند و آن را با نشان دادن سوابق موضوع در طرح تحقیق نشان دهند.

 ب. شایان ذکر است که اصل این یادداشت‏ها به استادان مربوط تعلق دارد و در اینجا جز ویرایشی صوری دخل و تصرفی صورت نگرفته است.

 ج. در این نوشتار در مجموع 260 موضوع یا محور تحقیق معرفی شده است که با شماره‏ای میان دو هلال(پرانتز) نمایش داده شده است.

 د. محورهای اشاره شده در مطاوی این نوشتار از سوی استادان مربوط معین نشده است و لذا بسا رویکردی که ایشان در خصوص موضوعات پیشنهادی در نظر داشته‏اند، با آنچه در این نوشتار است، در برخی موارد معارضت داشته باشد و البته باید دانست که برخی از این موضوعات می‏تواند، با رویکردهای گوناگون تحقیق شوند و از این رهگذر ذیل محورهای متفاوتی قرار بگیرند.

 

 موضوعات پیشنهادی دکتر دیاری

 نامبرده موضوعات درخور تحقیق را در دو محور متن‏پژوهی و موضوع‏پژوهی به این شرح بیان کرده است:

 

 1. متن‏پژوهی

 در این محور دو دسته از موضوعات - یک دسته در زمینه تصحیح و تحقیق نسخه‏های خطی و دسته دیگر در زمینه نقد آثار - به این شرح در خور تحقیق‏اند:

 1.1. تصحیح و تحقیق: احیا و تصحیح نسخه‏های خطّی ارزش‏مند قرآن‏پژوهان و اندیشمندان برجسته شیعی؛ مانند (1) کتاب «متشابه القرآن و مختلفه» محمد بن علی بن شهرآشوب مازندرانی(م588ق). در این کتاب به گونه موضوعی آیات متشابه مرتبط با توحید، نبوّت، امامت و قیامت و دیگر موضوعات قرآن را ترتیب داده و در باره آنها به بحث و گفتگو پرداخته است. به گفته قرآن‏پژوه معاصر، استاد مهدوی راد، این مجموعه از آثار کم‏نظیر است که شایسته است اهل تحقیق بر تصحیح و احیا و نشر آن همّت بگمارند(ر.ک: مهدوی راد، محمدعلی؛ سیر نگارش‏های علوم قرآن، 1379ش، ص80).

 وی علاوه بر اثر یاد شده، (2) کتابی با عنوان »اسباب النزول علی مذهب آل الرّسول علیهم السلام» دارد. آقای عمادالدین محمد الرشید در کتاب «اسباب النزول و اثرها فی بیان النصوص»، این کتاب را از جمله آثار خطّی موجود در زمینه اسباب نزول قرآن معرفی کرده‏است.

 از جمله آثار گرانقدر، (3) کتابی است با عنوان «تواتر القرآن» اثر شیخ حرّ عاملی (ره)(م 1104ق) در باره مصونیت قرآن از تحریف و جمع و تدوین آن. نسخه خطّی این اثر در کتابخانه‏های تخصّصی کشور موجود است. به نظر می‏رسد، تحقیق و تصحیح این نسخه همراه با پاورقی و تعلیقه بر آن، از کارهای سودمند و ستودنی است(ر.ک: حجّتی، سیدمحمدباقر؛ فهرست نسخه‏های خطّی عربی کتابخانه‏های جمهوری اسلامی ایران).

 2.1. نقد آثار: نقد و بررسی متون جوامع حدیثی شیعه و اهل سنّت، نیز از کارهای پسندیده و سودمند در حوزه «فقه الحدیث» است؛ در این زمینه، آثار و تألیفات گسترده‏ای انجام پذیرفته است. استاد جعفر سبحانی، از چهره‏های برجسته علمی شیعه، ضمن اشاره به برخی از این دسته تلاش‏ها، از جمله «القول الصراح فی نقد الصّحاح» تألیف شیخ فتح اللَّه نمازی اصفهانی نامور به شیخ الشریعة (م 1339ق) و «ابوهریره» اثر سید شرف الدین عاملی (م 1377ق) و «الحدیث النبوی بین اهل النقد و الفهم» نوشته شیخ محمد غزالی و «الاخبار الدخیلة» تألیف ملا محمدتقی شوشتری (م 1415ق) و «الموضوعات فی الآثار و الاخبار» اثر هاشم معروف الحسنی، از کتابی از حافظ ابن‏جوزی با عنوان (4) «مشکل الصحیحین أو مشکل الصحاح» یاد می‏کند که نسخه خطّی آن در چهار جزء موجود است؛ وی آنگاه ابراز امیدواری می‏کند، محقّقی توانمند به تحقیق و نشر این کتاب ارزش‏مند همّت بگمارد تا به ساحت مقدّس سنّت نبوی، خدمت کند(ر.ک: الحدیث النبوی بین الروایة و الدرایة؛ مؤسسة الامام الصادق(ع)، قم، اوّل، 1419ق).

 

 2. موضوع‏پژوهی

 در این محور دو دسته از موضوعات - یک دسته در حوزه گردآوری و نقد و دسته دیگر در حوزه گردآوری و شرح - به این قرار درخور معرفی است:

 1 .2. گردآوری و نقد: (5) نقد و بررسی آرای خاورشناسان درباره «دانش حدیث» از جمله کارهای بایسته و ارزش‏مند در حوزه حدیث‏پژوهی است. خوشبختانه در این زمینه، آثار درخوری تألیف شده است که رویکرد خاورشناسان را به علوم حدیث و پیشینه تاریخی آن و نیز اهتمام به نقد و ارزیابی سندی و محتوایی احادیث و احیای آثار گرانبهای حدیثی را نشان می‏دهد. علی رغم انگیزه‏های غیرعلمی که در پاره‏ای از تلاش‏ها و مطالعات آنان دیده می‏شود، اینگونه فعّالیّت‏ها زمینه رشد و شکوفایی بیشتر تحقیقات در حوزه علوم دینی به ویژه بررسی و نقد متون حدیثی را فراهم‏تر می‏نماید(مهریزی، مهدی؛ «درآمدی بر مطالعات حدیثی خاورشناسان»، فصلنامه علمی - تخصّصی علوم حدیث، ش28، سال 1382ش، ص19-2). از جمله مهم‏ترین آثاری که در نقد دیدگاه‏های خاورشناسان درباره جایگاه حدیث و سنّت نگارش شده، می‏توان به این موارد اشاره نمود: الف. المستشرفون و مصادر التشریع الاسلامی؛ د. عجیل جاسم السنحش، الکویت، ط14041ق؛ ب. المستشرقون و السنة؛ د. سعد المرصفی، الکویت، مکتبة المنار الاسلامیة، ط14151ق؛ ج. تاریخ تدوین السنة و شبهات المستشرقون؛ د. حاکم عسیان الطیری، الکویت. جامعة الکویت، 2002م؛ د. نقد امین الخول بر مدخل «السنّة» دائرة المعارف الاسلامیة، که به نحو مستقل در سلسله کتب دائرة المعارف الاسلامیة از سوی دارالکتاب اللبنان، بیروت در 101 صفحه منتشر شده است؛ حدیث‏پژوهی (مجموعه مقالات)، دفتر یازدهم، مستشرقان و حدیث، مرکز تحقیقات دارالحدیث، 1380ش.

 (6) تداوم و تکمیل کار بسیار خوب دانش‏آموختگان دوره‏های پیشین در باره «بررسی سندی و دلالی روایات تفسیری امام صادق علیه السلام»؛ این مطالعه و بررسی، در واقع یک نوع کارورزی و تمرین عملی برای دانشجویان دوره‏های تحصیلات تکمیلی است. در این نوع پژوهش، دانش‏پژوهان عملاً با چند دانش مرتبط با هم نظیر روش‏های تفسیری، روایات تفسیری شیعه، شیوه‏های نقد متون تفسیری، رجال و اسانید روایات و نیز برخی از معارف و علوم قرآن سر و کار پیدا می‏کنند.

 نقد و بررسی پیرامون دیدگاه‏ها و آراء علامه طباطبائیبه ویژه در تفسیر المیزان: شهید مطهّری (ره) درباره اهمیت این تفسیر فرموده‏اند که صد سال دیگر ارزش و جایگاه این تفسیر برای اندیشمندان بزرگ اسلامی و اهل علم مشخص خواهد شد. از این رو، جا دارد دیدگاه‏ها و آراء ایشان به‏ویژه در مباحثی همچون:

 (7) اسباب النزول و شیوه ایشان در سراسر المیزان مورد بررسی و نقد قرار گیرد، تا معلوم شود میزان پای‏بندی علّامه(ره) به روایات به خصوص در حوزه اسباب نزول قرآن تا چه حدّ است؟

 (8) علاوه بر این، نقد و بررسی «اسرائیلیات» در المیزان از جمله موضوعات درخور تحقیق است.

 (9) نیز نقد و بررسی اسرائیلیات در تفاسیر شیعه.

 در این محور بررسی و تحقیق پیرامون (10) «پیدایی، ویژگی‏ها و نشانه‏های شیعه در روایات فریقین» مهم به نظر می‏رسد. اهمیت آن از آن روست که خاورشناسان ریشه پیدایش شیعه و معتقدات آنان را مورد تردید قرار داده‏اند.

 موضوع وجوه گوناگون اعجاز قرآن به ویژه در دوران معاصر بحث (11) «اعجاز صوتی و آهنگ‏پذیری قرآن کریم» در بین نویسندگان و محققان عرب زبان و به ویژه مصریان مطرح است. تحقیق در این باره، می‏تواند برای دانش‏پژوهان آشنا به مباحث فنّ و تخصّص قرائت، تجوید و آواشناسی قرآن سودمند باشد. از جمله آثار موجود در این باره عبارتند از: من اوجه الاعجاز فی القرآن، الاعجاز الموسیقی، التّغنی بقراءة القرآن کانت فی عصر النبوة و اجازها الرسول(ص)، موسیقیة الفواصل فی القرآن الکریم، من صور الاعجاز الصوتی فی القرآن الکریم و....

 2.2. گردآوری و شرح:معرفی شخصیت‏های برجسته و جامع علمی شیعه به ویژه شناسایی اندیشه‏های امام خمینی(ره) در ابعاد مختلف از جمله حدیث، علوم قرآن، تفسیر، رجال و اخلاق از جمله فعالیت‏های بایسته است که قرآن‏پژوهان می‏باید در این زمینه سرمایه‏گذاری نمایند. بحمد اللَّه تلاش‏های خوبی از سوی مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام (ره) انجام گرفته است؛ لکن زمینه‏های پژوهش در آثار به یادگارمانده امام راحل(ره) همچنان به نحو گسترده وجود دارد(برای مطالعه بیشتر ر.ک: مهریزی، مهدی؛ «بایسته‏های پژوهش درباره امام خمینی (ره)» اشراق، ش5، نشریه کنگره اندیشه‏های اخلاقی - عرفانی امام خمینی (ره)، 1382ش).

 

 موضوعات پیشنهادی دکتر شاکر

 وی نیز موضوعات بایسته تحقیق را در دو محور موضوع‏پژوهی به این قرار برشمرده است:

 

 1. متن‏پژوهی

 (13) معرفی، تحلیل و نقد تازه‏ترین آثار منتشره در زمینه حدیث در مصر و عربستان یکی از محورهای مهم در خور تحقیق به نظر می‏رسد.

 

 2. موضوع‏پژوهی

 به نظر می‏رسد، موضوعات این محور در سه دسته به این شرح قرار می‏گیرند:

 1 .2. گردآوری و نقد:  در زمینه قرآن‏پژوهان معاصر غیر ایرانی و بررسی نظریات آنان این محورها یا موضوعات درخور ذکر است: (14) قرآن‏پژوهان آمریکایی و بررسی نظریات آنان؛ (15) قرآن‏پژوهان انگلیسی و بررسی نظریات آنان؛ (16) قرآن‏پژوهان کانادایی و بررسی نظریات آنان؛ (17) قرآن‏پژوهان فرانسوی و بررسی نظریات آنان؛ (18) قرآن‏پژوهان آلمانی و بررسی نظریات آنان؛ (19) قرآن‏پژوهان مصری و بررسی نظریات آنان؛ (20) قرآن‏پژوهان عربستان سعودی و بررسی نظریات آنان.

 (21) شبهات مطرح شده از سوی دانشمندان جدید مسیحی بر قرآن و ردّ آنها.

 (22) روش‏شناسی نحوه استفاده خاورشناسان از حدیث.

 2 .2. گردآوری و مقایسه: قرآن و هرمنوتیک؛ (24) بررسی تطبیقی تاریخ تفسیر قرآن و کتاب مقدس؛ (25) بررسی تطبیقی تفسیر سمبولیک میان تفاسیر قرآن و تفاسیر کتاب مقدس؛ (26) انجیل مسیحیان و انجیل قرآن؛ (27) مسیح قرآن و مسیح مسیحیان؛ (28) یهود در قرآن و یهود در کتاب مقدس؛ (29) بررسی ترجمه‏های انگلیسی قرآن کریم.

 3 .2. گردآوری و شرح:در زمینه روش‏شناسی تفاسیر قرآن این موضوعات در خور تحقیق است: (30) روش‏شناسی تفسیر پرتوی از قرآن، اثر آیت اللَّه طالقانی؛ (31) روش‏شناسی تفسیر نوین، اثر محمدتقی شریعتی؛ (32) روش‏شناسی تفسیر الفرقان، اثر دکتر محمد صادقی؛ (33) روش‏شناسی تفسیر من وحی القرآن، اثر محمدتقی مدرّسی.

 (34) بررسی و تحلیل تناسب آیات و سور در تفسیر نظم الدرر

 

 3. مسئله‏پژوهی

 (35) مشکلات روش تفسیر ظاهری در تفسیر داستان‏های قرآن

 

 

 موضوعات پیشنهادی دکتر ناصح

 وی موضوعاتی را که پیشنهاد کرده است، شاید بتوان ذیل دو محور اصلی به این شرح قرار داد:

 

 1. متن‏پژوهی

 (36) ترجمه و نقد آثار علمای اهل سنت معاصر درباره شیعه

 

 2. موضوع‏پژوهی

 1 .2. گردآوری و شرح: (37) بررسی روایات تفسیری آیات احکام؛ (38) نقش اهل بیت در تفسیر قرآن؛ (39) صحابه در قرآن؛ (40) مناظرات و احتجاجات قرآنی؛ (41) بررسی سنت‏های الهی در قرآن؛ (42) تأثیر متقابل اعمال از دیدگاه قرآن؛ (43) آثار وضعی و تکلیفی گناه در قرآن؛ (44) آینده جهان از دیدگاه قرآن؛ (45) خلقت انسان و تکامل او از دیدگاه قرآن؛ (46) توبه و شرایط و اقسام آن از دیدگاه قرآن؛ (47) بررسی نعمت‏های بهشت در قرآن؛ (48) بررسی نقمت‏های جهنم در قرآن؛ (49) عصمت انبیا در قرآن؛ (50) خطاب‏های قرآنی؛ (51) موانع فهم قرآن؛ (52) سعادت و شقاوت از دیدگاه قرآن؛ (53) بررسی آیات مربوط به توسل؛ (54) چهره مؤمن در آیینه قرآن؛ (55) سیاست خارجی مسلمین از دیدگاه قرآن؛ (56) وجوه مختلف اعجاز قرآن از نگاه معصومین(ع)؛ (57) آهنگ قرآن؛ (58) نمودی از اعجاز در سوره‏های مختلف.

 2 .2. گردآوری و مقایسه: (59) بررسی آیات مربوط به امامت از دیدگاه فریقین

 3 .2. گردآوری و نقد: (60) بررسی و نقد دیدگاه فرقه‏های صوفیه درباره قرآن؛ (61) بررسی و نقد دیدگاه فرقه‏های صوفیه درباره اهل بیت(ع)؛ (62) بررسی و نقد آرای فریقین درباره رجعت؛ (63) بررسی و نقد آرای فریقین درباره شفاعت؛ (64) بررسی و نقد آرای فریقین درباره توحید و صفات الهی؛ (65) بررسی و نقد آرای فریقین درباره معاد.

 

موضوعات پیشنهادی دکتر نکونام

 موضوعات شایسته تحقیق در چهار محور کلی متن‏پژوهی و موضوع‏پژوهی و تحقیق کاربردی و مسئله‏پژوهی به شرخ ذیل معرفی می‏شود:

 

1. متن‏پژوهیتحقیق بر روی متون یکپارچه)

 اینک موضوعات در خور تحقیق در حوزه یکی از انواع متن‏پژوهی‏ها یعنی ترجمه و نقد متن که عبارت از «مدخل‏های مفصل دائرة المعارف قرآنی لیدن جلد دوم» است، معرفی می‏گردد: (66) اخلاق و قرآن؛ (67) قرآن در زندگی روزمره؛ (68) تفسیر قرآن در دوره باستان و قرون وسطی؛ (69) تفسیر قرآن و در دوره معاصر؛ (70) جنگ در قرآن؛ (71) سرنوشت در قرآن؛ (72) سوره فاتحه؛ (73) تقوا در قرآن؛ (74) خوردنی‏ها و نوشیدنی‏ها در قرآن؛ (75) واژگان دخیل در قرآن؛ (76) کهانت در قرآن؛ (77) ساختار قرآن؛ (78) جبر و اختیار در قرآن؛ (79) دوستی در قرآن؛ (80) جغرافی در قرآن؛ (81) باغ در قرآن؛ (82) مرد و زن در قرآن؛ (83) خدا و صفاتش در قرآن؛ (84) خیر و شر در قرآن؛ (85) نحو و قرآن؛ (86) هدایت و ضلالت در قرآن؛ (87) دوزخ در قرآن؛ (88) بدعت در قرآن؛ (89) تاریخ و قرآن؛ مهمان‏نوازی در قرآن؛ (90) بت‏پرستی و بت‏پرستان در قرآن؛ (91) امّیّت و بی‏سوادی در قرآن؛ (92) عالمان در قرآن؛ (93) ارث و میراث در قرآن؛ (94) اعجاز در قرآن؛ (95) اسلام در قرآن.

 

 2. موضوع‏پژوهیگردآوری آیات و روایات پراکنده درباره یک موضوع و دسته‏بندی و مرتب‏سازی و اندیشه‏ورزی بر روی آنها)

 موضوعات شایسته تحقیق در این حوزه، ذیل محورهای ذیل قرار می‏گیرد:

1 .2. گردآوری و شرح

 معناشناسی(تاریخی و توصیفی) واژگان قرآن:  (96) معناشناسی آیه؛ (97) معناشناسی ارض؛ (98) معناشناسی اسلام؛ (99) معناشناسی اللَّه؛ (100) معناشناسی امت؛ (101) معناشناسی امر؛ (102) معناشناسی ایمان؛ (103) معناشناسی بینه؛ (104) معناشناسی تقوا؛ (105) معناشناسی توکل؛ (106) معناشناسی حق؛ (107) معناشناسی حکم؛ (108) معناشناسی خیر؛ (109) معناشناسی دنیا؛ (110) معناشناسی دین؛ (111) معناشناسی ذکر؛ (112) معناشناسی ذنب؛ (113) معناشناسی ربّ؛ (114) معناشناسی رحمت؛ (115) معناشناسی رسول؛ (116) معناشناسی سبیل؛ (117) معناشناسی سماء؛ (118) معناشناسی شرک؛ (119) معناشناسی شیطان؛ (120) معناشناسی صدق؛ (121) معناشناسی صلح؛ (122) معناشناسی ضلالت؛ (123) معناشناسی ظلم؛ (124) معناشناسی عبادت؛ (125) معناشناسی عذاب؛ (126) معناشناسی علم؛ (127) معناشناسی عمل؛ (128) معناشناسی فسق؛ (129) معناشناسی فضیلت؛ (130) معناشناسی قرآن؛ (131) معناشناسی قلب؛ (132) معناشناسی قوم؛ (133) معناشناسی کتاب؛ (134) معناشناسی کذب؛ (135) معناشناسی کفر؛ (136) معناشناسی مثل؛ (137) معناشناسی مشیت؛ (138) معناشناسی مغفرت؛ (139) معناشناسی موت؛ (140) معناشناسی ناس؛ (141) معناشناسی نبی؛ (142) معناشناسی نذیر؛ (143) معناشناسی نزول؛ (144) معناشناسی نعمت؛ (145) معناشناسی نفس؛ (146) معناشناسی نور؛ (147) معناشناسی ولی؛ (148) معناشناسی هدایت؛ (149) معناشناسی یوم.

 تاریخ‏گذاری قرآن: (150) تاریخ‏گذاری قرآن سوره‏های مکی؛ (151) تاریخ‏گذاری آیات ولایت؛ (152) تاریخ‏گذاری آیات صلاة؛ (153) تاریخ‏گذاری آیه مباهله؛ (154) تاریخ‏گذاری آیه تطهیر؛ (155) تاریخ‏گذاری آیات زکات؛ (156) تاریخ‏گذاری آیات ناسخ و منسوخ

 بررسی تاریخی موضوعات در قرآن( بررسی موضوعات به ترتیب نزول):بررسی ابراهیم(ع) در قرآن به ترتیب نزول؛ (158) بررسی اهل بیت(ع) در قرآن به ترتیب نزول؛ (159) بررسی پیامبر اسلام(ص) به ترتیب نزول؛ (160) بررسی خدا در قرآن به ترتیب نزول؛ (161) بررسی زن در قرآن به ترتیب نزول؛ (162) بررسی عیسی(ع) در قرآن به ترتیب نزول؛ (163) بررسی قرآن در قرآن به ترتیب نزول؛ (164) بررسی قیامت در قرآن به ترتیب نزول؛ (165) بررسی مشرکان در قرآن به ترتیب نزول؛ (166) بررسی منافقان در قرآن به ترتیب نزول؛ (167) بررسی موسی(ع) در قرآن به ترتیب نزول؛ (168) بررسی یهودیان در قرآن به ترتیب نزول.

 تاریخ علوم قرآن و حدیثبررسی تاریخی تعریف علم و مهم‏ترین مباحث آن، معرفی تفصیلی اولین و مهم‏ترین آثار به ترتیب تاریخی، تعریف مهم‏ترین مصطلحات علم به ترتیب تاریخی، بررسی تاریخی طبقه‏بندی علم، بررسی تاریخی شاخه‏های علم): (169) تاریخ علم درایه؛ (170) تاریخ علم عدم تحریف قرآن؛ (171) تاریخ علم اسباب نزول؛ (172) تاریخ علم ناسخ و منسوخ؛ (173) تاریخ فقه الحدیث(شرح حدیث)؛ (174) تاریخ امثال قرآن؛ (175) تاریخ قصص قرآن؛ (176) تاریخ علم غریب قرآن.

 علوم قرآن در تفاسیر:علوم قرآن در تفسیر المنار؛ (178) علوم قرآن در تفسیر فخر رازی؛ (179) علوم قرآن در تفسیر جواهر القرآن طنطاوی؛ (180) علوم قرآن در تفسیر محاسن التأویل؛ (181) علوم قرآن در تفسیر الفرقان.

 معرفی و احیای تفاسیر از میان رفته: (182) طاوس بن کیسان و تفسیر او؛ (183) عطاء بن ابی رباح و تفسیر او؛ (184) ابوالعالیه و تفسیر او؛ (185) محمدبن کعب قرظی و تفسیر او؛ (186) زید بن اسلم و تفسیر او؛ (187) علقمة بن قیس و تفسیر او؛ (188) مسروق و تفسیر او؛ (189) اسود بن یزید و تفسیر او؛ (190) مره همدانی و تفسیر او؛ (191) عامر شعبی و تفسیر او؛ (192) ابن جریج و تفسیر او.

 موضوعات دیگر:نوآوری‏های قرآن نسبت به سایر ادیان آسمانی؛ (194) واژگان عبری در قرآن؛ (195) علوم حدیث نزد ائمه(رجال، درایه و فقه الحدیث)؛ (196) ایام اللَّه در آیات و روایات؛ (197) کرامات)کارهای خارق العاده( اولیا در قرآن؛ (198) نسخ بین الادیان در آیات و روایات؛ (199) زردشت (مجوس) در قرآن و حدیث؛ (200) بت‏پرستی در آیات و روایات؛ (201) مشترکات ادیان الهی از نگاه قرآن؛ (202) بدعت‏های دینی از نگاه قرآن؛ (203) روایات اسرائیلی در تفسیر طبری؛ (204) شواهد شعری در تفسیر طبری؛ (205) آیات ولایت در تفسیر طبری.

 2 .2. گردآوری و مقایسه: این حوزه چند محور درخور معرفی است.

 مقایسه فقه الحدیث علما: فقه الحدیث مجلسی و فیض؛ (207) مقایسه فقه الحدیث صدوق و مفید؛ (208) مقایسه رجال طوسی و نجاشی؛ (209) مقایسه رجال ابن الغضایری و کشی.

 راویان از نگاه روایاتشان( مقایسه جرح و تعدیل رجالی با مضامین روایات روایان): مفضل بن عمر از نگاه روایات او؛ (211) محمد بن عیسی یقطینی از نگاه روایاتش؛ (212) ذریح محاربی از نگاه روایات او.

 تأثیرات عصری در روایات ائمه / اسباب ورود احادیث ائمه( مقایسه شرایط عصری با مضامین روایات ائمه):تأثیرات عصری در روایات امام صادق(ع)؛ (214) تأثیرات عصری در روایات امام باقر(ع)؛ (215) تأثیرات عصری در روایات امام رضا(ع).

 تأثیرات عصری در تفاسیر( مقایسه شرایط عصری با مندرجات تفاسیر مفسران):تأثیرات عصری در تفسیر تبیان؛ (217) تأثیرات عصری در تفسیر المنار؛ (218) تأثیرات عصری در تفسیر جواهر القرآن.

 علوم در قرآن( مقایسه علوم و آیات قرآن):قرآن و حدیث و جامعه‏شناسی؛ (227) تمدن در قرآن و حدیث و جامعه‏شناسی. جغرافیا در قرآن)انسانی، جانوری، گیاهی، طبیعی)؛ (220) نجوم در قرآن؛ (221) زیست‏شناسی در قرآن؛ (222) جامعه‏شناسی در قرآن.

 قرآن و علوم: (223) جوان در قرآن و حدیث و روان‏شناسی؛ (224) بهداشت در قرآن و حدیث و پزشکی؛ (225) نظم در قرآن و حدیث و مدیریت؛ (226) هجرت در در

 مقایسه موضوعات در قرآن و عهدین: آفرینش جهان در قرآن و عهدین؛ (229) اخلاق در قرآن و عهدین؛ (230) انفاق در قرآن و عهدین؛ (231) جن در قرآن و عهدین؛ (232) جهاد در قرآن و عهدین؛ (233) حکومت در قرآن و عهدین؛ (234) خدا در قرآن و عهدین؛ (235) دعا در قرآن و عهدین؛ (236) دنیا در قرآن و عهدین؛ (237) رجعت در قرآن و عهدین؛ (238) روح در قرآن و عهدین؛ (239) سعادت و شقاوت در قرآن و عهدین؛ (240) فرشتگان در قرآن و عهدین؛ (241) گناه در قرآن و عهدین؛ (242) محبت در قرآن و عهدین؛ (243) معاد در قرآن و عهدین؛ (244) نماز در قرآن و عهدین؛ (245) تأویل متشابهات در اسلام و یهود و مسیحیت.

 3 .2. گردآوری و نقد: (246) نقد روایات صعب مستصعب؛ (247) نقد روایات خواص القرآن؛ (248) نقد روایات فضایل القرآن؛ (249) نقد روایات فضائل ائمه؛ (250) نقد التفسیر الحدیث دروزه.

 3. تحقیقات کاربردی( بررسی موضوعات روز جامعه به روش میدانی نظیر پرسشنامه و مصاحبه و تطبیق نتایج تحقیق با آیات و روایات)

 (251) بررسی اخلاق شهروندی با تکیه بر آیات و روایات؛ (252) بررسی اوقات فراغت با تکیه بر آیات و روایات؛ (253) بررسی استبداد با تکیه بر آیات و روایات؛ (254) بررسی نوگرایی با تکیه بر آیات و روایات؛ (255) بررسی سرگرمی با تکیه بر آیات و روایات.

 4. مسئله ‏پژوهی(پاسخ به سئوالات پاسخ نیافته یا پاسخ منقح نیافته)

 (256) بلاغت قرآن و نیاز قرآن به تفسیر؛ (257) اهمیت علم ناسخ و منسوخ و قلّت موارد نسخ در قرآن؛ (258) عرفی بودن زبان قرآن و اعجاز علمی قرآن؛ (259) قرائت‏های گوناگون(فهم‏های گوناگون) از قرآن؛ (260) تاریخی بودن قرآن و جاودانگی آن.

http://nekoonam.parsiblog.com/Posts/37/%D8%AD%D8%AF%D9%88%D8%AF+350+%D8%A8%D8%A7%D9%8A%D8%B3%D8%AA%D9%87+%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86%D9%8A+%D9%88+%D8%AD%D8%AF%D9%8A%D8%AB%D9%8A/

برگرفته از سایت دکتر علیرضا کاوندبروجردی: http://kheradvarzi.blogfa.com/