شیوه نگارش مقالات علمی

مقاله حاضر نوشته دکتر احدفرامرز قراملکی استاد تمام دانشگاه تهران است، وی کتب و مقالات متعددی در زمینه روش تحقیق دارد که حاصل تجربیات ارزشمند ایشان در حوزه‌های مختلف پژوهش از جمله «اخلاق کاربردی» می‌باشد؛ مقالات و کتاب‌های ایشان معمولا چندین نوبت در کارگاه‌های مختلف روش تحقیق ارائه شده و پس از نقد و بررسی به چاپ رسیده‌اند. پختگی و دقت نظر ایشان در تمامی آثار ایشان موج می‌زند، مطالعه آثار ایشان در زمینه روش تحقیق به همه محققین خصوصا محققان جوان توصیه می‌شود.

تعریف پژوهش

پژوهش، فرایند پردازش اطلاعات است که مهمترین ویژگی‌اش زایایی، باروری و تولید علم در تاریخ آن علم می‏باشد و دارای هویت جمعی است.

آنچه در کتب و منابع یافت می‌شود داده‌هاست. پس از سنجش و گزینش، داده‌ها به اطلاعات تبدیل می‌شوند، با پردازش اطلاعات و تجزیه و تحلیل آنها در مقاله، تولید علم صورت می‌گیرد. پژوهش، فرایند تولید علم است برخلاف بسط اطلاعات دیگران که توسعه است نه پژوهش. پژوهشگر مانند زنبور عسل است که چیز جدید تولید می‌کند نه مثل مورچه که فقط اطلاعات را جمع می‌کند.

شأن مقاله این است که در مقیاس تاریخ آن علم، تولید علم کند. مقاله علمی پژوهشی، باید نوآوری داشته باشد و پیدا کردن حرف جدید در تاریخ یک علم که قبلاً نبوده، کار دشواری است. این نوآوری فقط در نظریه‌پردازی نیست بلکه می‌تواند زبان جدید، روش جدید، مسأله جدید، تعریف جدید و... در تاریخ علم باشد. اگر جهت‌گیری مقاله ترویجی و اطلاع‌رسانی باشد، مجلات علمی پژوهشی آن را چاپ نمی‌کنند.

مراحل پژوهش

در پژوهش، آغاز کار، روبرو شدن با مشکل است. محقق باید با تاکتیک‌های خاصی، مشکل را به مسأله تبدیل کند. سپس فرضیه بدهد، آن را آزمایش کند و به این ترتیب، به یک نظریه برسد که مسأله را حل کند. فرضیه، پاسخ اولیه محقق به مسأله است. البته روش آزمون در علوم مختلف، متفاوت است. اگر مشکل به مسأله تبدیل نشود یک فعالیت موضوع محور انجام خواهد شد در حالیکه پژوهش یک فعالیت مسأله محور است. در تحقیقات مسأله محور، امکان مغالطه کمتر خواهد بود. بنابراین مقالات بایستی جهت‌گیری مسأله محوری و پژوهشی داشته باشند.

ساختار مقالات علمی- پژوهشی

با فرض اینکه فیش‌ها و اطلاعات فراهم است، به توضیح ساختار مقاله می‌پردازیم. هر مقاله ساختاری دارد که متشکل است از: عنوان، چکیده، طرح مسأله(مقدمه)، بدنه اصلی مقاله، نتیجه و منابع.

1. عنوان

عنوان مقاله بایستی اولاً تکراری نباشد؛ ثانیاً تطویل بلاضرورت نداشته باشد؛ ثالثاً ابهام و نارسایی نداشته باشد. و رابعاً خطابی یا شعرگونه نباشد. انتخاب عنوان مثل بسته بندی یک جنس خوب است که اگر با ملاک‌های صحیح صورت نگیرد جنس هم ضایع می‌شود.

در عنوان نباید تعبیراتی همچون: "آشنایی با"، "نگاهی به"، "درآمدی بر" و امثال آنها آورده شود. عنوان باید مشیر به مسأله مورد تحقیق باشد. به عنوان نمونه اگر عنوان مقاله‌ای "تحقیقی درباره ایمان" باشد دو اشکال دارد: اولاً عبارت "تحقیقی درباره" نباید آورده شود زیرا استدراک می‌باشد. ثانیاً عنوان، مشیر به مسأله نیست. اما عناوینی همچون: "تحول‌پذیری ایمان" و "طلب ایمان از اهل ایمان" عناوین درستی هستند. در عنوان مقاله پژوهشی اصل بر اختصار است برخلاف مقالات آموزشی که عنوان بایستی توصیف‌کننده باشد و اصل بر ایضاح است نه اختصار.

2. چکیده

چکیده مقاله، آمیزه‌ای از طرح موضوع و ضرورت موضوع است. چکیده باید آینه تمام‌نمای مقاله باشد. فلسفه آوردن چکیده، دو مطلب است:

1. چکیده مقاله در پایگاه‌های اطلاع‌رسانی اینترنت قرار می‌گیرد تا سایر محققان از حاصل تلاش نویسنده بهره‌مند و مطلع گردند.

2. چکیده، محتوای مقاله را در اختیار خواننده قرار می‌دهد تا وی تصمیم بگیرد که مقاله را بخواند یا نه. به لحاظ اخلاق حرفه‌ای نباید وقت خواننده بی‌جهت تلف شود.

چکیده‌نویسی مهارت می‌خواهد و در آن بایستی به چند پرسش پاسخ داده شده باشد: اول اینکه مسأله‌ام چیست؟ دوم اینکه چرا طرحش کرده‌ام؟ سوم اینکه چه نظریاتی در این زمینه وجود دارد؟ و چهارم من به چه نظریه‌ای رسیده‌ام؟ چکیده باید نظر جامع را نشان دهد، نظریات رد شده و علت رد شدنشان را به خواننده ارائه کند.

ادبیات چکیده، همان ادبیات مقاله است. چکیده نباید گزارش یا فهرست باشد و در آن ارجاع نمی‌دهند، مثال نمی‌زنند. چکیده در حدّ یک یا دو پاراگراف و تقریباً 75 کلمه (5+75کلمه) است. چکیده را بعد از آنکه مقاله تکمیل شد می‌نویسند.

3. کلیدواژه

مقاله برخلاف کتاب، فهرست ندارد. کلیدواژه به جای فهرست است، کلیدواژه، کلید است از جنس واژه، نه واژه‌های کلیدی. نویسنده باید مباحث مهم خود را به صورت تک‌واژه جستجو کند و به صورت کلیدواژه نشان دهد. تعداد کلیدواژه‌ها حدود 6 کلمه (1+6کلمه) است.

4. طرح مسأله(مقدمه)

واجب‌ترین عنصر در مقاله، طرح مسأله است. اگر طرح مسأله با مهارت صورت گیرد باعث می‌شود نویسنده از این شاخه به آن شاخه نپرد و به حواشی نپردازد. چهار مطلب را باید در طرح مسأله مطرح نمود:

1. مسأله پژوهش حاضر چیست. مسأله را تعریف می‌کنید و اگر مشتمل بر مسائل ریزتر است ذکر می‌نمایید. هر چه دقیق‌تر، بهتر؛ مثلاً در مورد مقاله "طلب ایمان از اهل ایمان" مسأله به این شکل طرح می‌شود: خداوند در آیه 136 سوره نساء مؤمنان را مخاطب خود قرار داده و ایمان آوردن را از آنها طلب می‌فرماید. در این آیه شریفه از طرفی خطاب به کسانی است که متلبس به ایمانند: (یا ایها الذین آمنوا) از سوی دیگر، از آنها می‌خواهد که ایمان بیاورند: (آمِنوا) مفهومش این است که مؤمنان ایمان ندارند. در حقیقت در این آیه اجتماع سلب و ایجاب صورت پذیرفته است و این مسأله ماست.

چند تذکر

الف- مشکل و مسأله از یکدیگر متمایزند. عبور از مشکل به مسأله، همان طرح مسأله است که تکنیک‌هایی دارد.

ب- باید مسأله طرح شود نه مسأله‌نما (مسأله کاذب). به عنوان نمونه، سؤال از اینکه خدا قبل از آفرینش جهان چه می‌کرده است؟ مسأله‌نماست نه مسأله زیرا قبل از آفرینش، زمان وجود نداشته است به عبارت دیگر باید بگوییم قبل از زمانی که زمان وجود نداشته است خدا چه می‌کرده است؟ که این مسأله‌ای کاذب است.

ج- در طرح مسأله باید توجه کنید که آیا با مسأله روبرو هستید یا مبانی تا مبانی را داخل مسأله ننمایید. مثلاً در مقاله "علوم مورد نیاز اجتهاد" نباید به مباحثی همچون اجتهاد چیست؟ تقلید چیست؟ شرایط اجتهاد و سایر مبادی تصوریه و تصدیقیه به صورت مفصل پرداخته شود بلکه این مطالب را باید مختصر مطرح و به پی‌نوشت ارجاع داد.

د- مسأله نباید القاءکننده باشد. به عنوان نمونه نباید مطرح شود که: چرا جوانان، بی‌دین شده‌اند؟ این مطلب القاءکننده است. زیرا قبل از آنکه مطلب اثبات شود به شکل مسأله طرح شده است. القاء عبارت است از جستجو از علت بدون اثبات و توصیف دقیق مطلب.

ه‍- با طناب پوسیده "یا" نبایستی مسأله طرح شود. متأسفانه غالب مقالات ضعیف این گونه‌اند. مثلاًَ: اگر عنوان مقاله‌ای "حق یا تکلیف"، باشد دچار بن‏بست موهوم "یا" می‌باشد یعنی در حالی که منع جمعی وجود ندارد اما ایهام مانعهالجمع بودن را به وجود می‌آورد. عناوین "علم یا ثروت"، "علم یا دین"، "دین یا آزادی" نیز چنین هستند.

2. در پاراگراف دوم طرح مسأله، پیشینه و ضرورت مسأله مطرح و نوآوری آن را منعکس می‌کنند.

3. پاراگراف سوم مشتمل بر روش مطالعه، فرضیه و پیش‌فرض‌هاست. مثلاً روش مطالعه روش تجربی است یا تاریخی یا تطبیقی یا درون‌دینی یا ... اگر پیش‌فرض‌ها مفصل هستند، بعد از طرح، باید اولین عنوان فرعی را عبارت "پیش‌فرض‌ها" قرار دهید.

4. در طرح مسأله، باید ساختار مقاله مشخص شود اینکه مقاله چند بخش یا فصل دارد. طرح مسأله، کاری را که صورت خواهد پذیرفت تبیین می‌کند برخلاف چکیده که کار انجام شده را بیان می‌کند.

5. بدنه اصلی مقاله

بدنه اصلی مقاله شامل مباحثی است که تلاش می‌کند فرضیه شما را به کرسی بنشاند، نظریات رقیب را نقد و نظریه خود را به خوبی مستدل کند. در مورد عناوین بدنه اصلی، چند نکته مهم است:

1. عنوان سرگردان نداشته باشید؛ معلوم شود هر عنوان زیرمجموعه کدام عنوان است، در عرض عنوان قبلی است یا زیرمجموعه او.

2. پیش‌فرض‌ها باید مطرح شوند همچنین به فرضیه‌های رقیب یعنی پاسخ‌هایی که تاکنون به مسأله مقاله داده شده پرداخته شود.

3. فرضیه نویسنده مطرح و اثبات گردد.

4. اشکالات احتمالی که می‌تواند بر مقاله وارد شود مطرح و پاسخ داده شود.

6. نتیجه

نتیجه، جوابی است که به مسأله داده‌ایم. در نتیجه، مقدمه چینی، ارجاع و دلیل را نمی‌آوریم. برخی داورها نخست به سراغ چکیده و نتیجه و سپس به سراغ بدنه اصلی مقاله می‌روند.

7. تقدیر و تشکر

در صورت نیاز به تقدیر و تشکر از افراد یا مؤسسات، این عمل در پایان مقاله قبل از منابع و مآخذ آورده می‌شود.

8. منابع و مآخذ

دو روش منبع‌نگاری وجود دارد اولی روش ویرتیش است که ارجاعات را در پی‌نوشت و دیگری روش هاروارد که ارجاعات را در درون متن می‌دهد.

معیارهای داوری داوران

داورها و ارزیاب‌ها چه معیارهایی را در رد یا قبول مقاله دخالت می‌دهند:

1. اولویت مسأله: که مسأله مقاله دارای اولویت یا اهمیت است یا نه؟ این اهمیت از چند جهت است:

الف- به روز بودن و مبتلا به بودن. ب- جهت‌گیری تاریخی یا تطبیقی داشتن. ج- پاسخگوی خلأهای معرفتی بودن مثلاً مقاله‏ای که مبانی ابن‌جوزی را در "موضوع انگاری حدیث" از کتاب "الموضوعات" ارائه دهد، یک رخنه معرفتی را پر نموده است. مهم بودن اینگونه مقالات به خاطر آنست که با شناخت مبانی آن اندیشمند، راه برای نقد وی باز و هموار می‌گردد. د- پاسخگوی نیازهای اجتماعی و جهانی؛ مثلاً اخلاق جهانی را طرح کند؛ به عنوان نمونه: "خیر برای همه".

2. استاندارد بودن عنوان: در مبحث "عنوان مقاله" به این مطلب پرداخته شد.

3. حساسیت داورها به رخنه‌ها و خطاهای منطقی: مهم نیست چه حرفی می‌زنید. مهم این است که دلیل، دلیلی درست، صلاحیت‌دار و کافی باشد.

4. عدم تعصب نویسنده.

5. متناسب بودن روش با مسأله: هر مسأله‌ای روش خاص خود را می‌طلبد. اگر مسأله تاریخی است باید به روش خاص تحلیلگر تاریخی، مسأله طرح و حل گردد.

6. غنا و عمق تحلیل: تحلیل بایستی غنی و ژرف باشد و نیز حضور نویسنده و تحلیلگر به چشم بیاید. به عبارت دیگر، سرتاسر مقاله "قال" و "یقول" نباشد بلکه به نحو چشمگیر "اقول" هم داشته باشد.

7. ناروا نبودن تعمیم‌ها: تعمیم ناروا از مصادیق خطای منطقی است. نمی‌توان با ذکر یکی دو مورد، مطلب را به همه موارد تعمیم داد.

8. به کار نبردن اصطلاحات غیرفنی: باید فرق بین اصطلاحات دقیقاً روشن باشد مثلاً در یک مقاله فقهی فرق "عام و مطلق" دقیقاً برای نویسنده مشخص باشد.

9. زبان خطابی نداشتن: زبان مقاله باید دقیق و مطابق با همان رشته علمی باشد.

10. عدم کلی‌گویی: ادعاهای گزاف با عباراتی چون: "گفته شده"، "می‌گویند" اشتباه است. بایستی گوینده سخن معین و مشخص باشد.

11. عدم فقر منابع" مصادیق فقر منابع عبارتست از: الف- فقدان منابع ب- استفاده از منابع دست چندم ج- فقدان منابع به روز د- استفاده از منابع غیرمعتبر ه‍- سوء استفاده از منابع به عبارت دیگر لشکرکشی منابع نباشد یعنی هدف نباید تکثیر بدون جهت منابع باشد.

تذکر: در مورد مراجعه به اینترنت، در مقام نقد، به هر سایتی می‌توانید ارجاع دهید. و نیز به برخی سایت‌های آکادمیک (مراکز پژوهشی و آماری و... ) می‌توان ارجاع داد.

12. عدم جهت‌گیری‌های تجویزی توأم با ارزش داوری: لحن مقاله نباید بر اساس "باید و نباید" باشد بلکه باید بر اساس "هست و نیست" باشد. مثلاً باید بگوییم انبیاء معصوم هستند و دلایلش ذکر گردد نه اینکه انبیاء باید معصوم باشند.

چند تذکر:

1. در مقالات پژوهشی، تعبیراتی مثل: "البته روشن است که" به کار نرود. زیرا اصل بر اختصار است.

2. در متن مقاله، یا نام صاحب اثر را بنویسید یا عنوان مختصر کتاب را. مشخصات کاملش را در بخش منابع بیاورید نه در متن مقاله.

3. مقاله فارسی باید تا آنجا که ممکن است با عربی مخلوط نشود. البته اگر بحث بر سر یک جمله عربی است، آن را مختصراً می‌آوریم.

4. نو بودن مقاله تنها به نو بودن مسأله نیست. اگر مطالعه نظام‌مندی در مورد مطلبی صورت نگرفته، چنین مطالعه‌ای می‌تواند نو باشد.

5. در مقاله بهتر است نقل قول، غیرمستقیم و چکیده باشد؛ مگر آنکه یک قول، خودش محل نزاع باشد. در این صورت عین عبارت نقل شود.

6. عنوان مقاله می‌تواند پرسش یا شبه جمله باشد.

7. مقاله نباید طوری باشد که نویسنده، متهم به بی‌خبری بشود، لذا منابع جدید باید دیده شوند.

8. در بررسی‌های تطبیقی، لازم است خط‌کشی شود؛ مثلاً فقه و حقوق خلط نگردند.

9. چند مسأله را در یک مقاله طرح نکنید زیرا حق هیچکدام ادا نخواهد شد بهتر است یک مسأله به صورت عمیق بررسی گردد.

10. به شرطی می‌شود به رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها ارجاع داد که توصیف و تصویر یک کتاب مهم و یا نقد باشند.

11. بدون نقشه اولیه، مقاله ننویسید. یعنی ساختار را قبلاً در ذهن یا روی کاغذ بیاورید. به چند سؤال پاسخ دهید: 1. دنبال چه هستم؟ 2. نوآوری‌ام چیست؟ 3. از کجا به کجا می‌خواهم بروم؟

12. کار گروهی انجام دهید (حداقل دو نفر).

13. قبل از فرستادن مقاله به مجله، آن را ویراستاری علمی و ادبی کنید یا دست کم به نقد عده‌ای برسانید.

14. حتماً تشکیل پرونده علمی بدهید: شناسایی منابع، نقد منابع و اعتبارسنجی، جمع‌آوری آنها به ترتیب تاریخی منابع.

15. مقاله را به هر مجله‌ای که می‌فرستید استاندارد آن را از نظر شکلی و روش ارجاع تقلید کنید.

16. فیش‌برداری باید بهره‌وری را افزایش دهد نه اینکه مانع باشد. فیش‌برداری باید دو چیز را فراهم کند: 1. تمرکز ذهنی را افزایش دهد. 2. زمان را کاهش دهد.

17. مقوم پژوهش حجم مقاله یا حجم ارجاعات نیست. مهم این است که مطالب و ارجاعات معیوب نباشند. مقوم مقاله پژوهشی، نوآوری است.

آقای دکتر قراملکی: ماهنامه آموزشی، اطلاع رسانی معارف، صفحات 20-34، دیماه 1384

برگرفته از: http://www.englishedit.ir/scientific-paper-writing.html